Göktürk Sanatının Özellikleri
Asya Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk devleti olan Göktürkler, 552’de Bumin Kağan tarafından kurulmuştur.
659’da yıkılan I. Göktürk Devleti, 682’de II. Göktürk (Kutluk ) Devleti adıyla yeniden kurulmuş; fakat 744’te yıkılmıştır. Göktürkler tarihte “Türk” adını kullanan ve ilk Türk alfabesini oluşturan devlettir. Ayrıca Türk milleti adının geçtiği ilk Türkçe metinleri (Orhun Kitabeleri) oluşturmuşlardır. Tanınmış devlet adamları, Bilge Kağan, Kül Tigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilen anıtlar günümüze kadar ulaşmıştır.
Göktürk Sanatında Mimari
Göktürklerde şehirleşme Hunlara göre daha fazla gelişmiştir. Göktürk şehirleri genellikle kale tipinde olup Ordu-Kent, Ordu-Balık diye adlandırılmıştır. Göktürklerden günümüze kalan Moğolistan’daki Dzosim Cherem yerleşmesi, kare şeklinde yapılmış olup batıdan doğuya doğru uzanan bir ana caddenin iki yanında kurulmuştur.
Hunlarda görülen kurgan yapma geleneği, Göktürklerde gelişerek devam etmiştir. Ölen hükümdar veya kahramanın anısını yaşatmak için yapılan mezar anıtlarına daha çok Orhun ve Yenisey Irmakları arasındaki bölgede rastlanmaktadır. Kül Tigin, Bilge Kağan ve Vezir Tonyukuk’a ait mezar anıtları mimari özellikleri ile öne çıkmaktadır. Moğolistan’ın başkenti Ulan Bator’un 66 km güneydoğusunda bulunan Tonyukuk Anıtı dikdörtgen biçiminde, köşeleri yuvarlatılmış iki taştan oluşmaktadır. Anıta giden yolun her iki yanında çok sayıda balbal ve anıtların kalıntıları arasında heykeller bulunmuştur. Heykellerin bir kısmı ayakta olan, bir kısmı ise oturmuş, elleri göğüs üzerinde birleştirilmiş kişileri tasvir etmektedir. Ayrıca burada at koşum takımı süslemeleri, pişmiş topraktan masklar ve stuko süslemeler bulunmuştur.
Bilge Kağan tarafından ağabeyi Kül Tigin adına yaptırılan Kül Tigin Anıtı, Baykal Gölü’nün güneyindeki Orhun Vadisi’nde yer almaktadır. Türklerde kaplumbağa evreni sembolize ettiği için anıt, kaplumbağa heykelinden ibaret bir kaide üzerine oturtulmuştur. Kerpiç duvarlarla çevrili olan yapının üstü kiremitle kaplanırken etrafı hendekle çevrilmiştir. Karşılıklı iki koç heykelinin bulunduğu doğu kapısından tapınağa kadar uzanan yolun her iki tarafında taş heykeller bulunmaktadır.
Kül Tigin Anıtı’nın 1 km kadar doğusunda bulunan Bilge Kağan Anıtı dikdörtgen biçimli olup kaplumbağa şeklinde bir kaidenin üzerine oturtulmuştur. Anıt tek parça taş üzerine Göktürk alfabesiyle yazılmış bir kitabedir. Anıtın bulunduğu alanda yapılan kazılarda yatan bir aslan ile başsız dört erkek heykeli bulunmuştur. Bu heykellerden birinin Bilge Kağan’a ait olduğu kabul edilmektedir.
Göktürk Sanatında Heykel
Mezar anıtlarının bulunduğu bölgelerde Göktürk heykel sanatına ait çeşitli örnekler günümüze kadar ulaşmıştır. Burada bulunan balballar, kaplumbağa başları, koç heykeller Göktürk heykel sanatının önemli örnekleri arasında yer almaktadır. Moğolistan’da bulunan Kül Tigin heykelinin başı Göktürk heykel sanatının en önemli eserleri arasındadır.
Göktürkler Dönemi’nde daha sık olarak karşılaşılan balballar eski Türklerde mezarların üstüne ve bazı kurganların etrafına dikilen tek parça ve uzunca taşlardır. Bunların bazılarının üzerinde kabartma veya kazıma tekniğiyle yapılmış yazı ve işaretler bulunmaktadır. Göktürk mezarlıklarında bulunan koç heykelleri ve balbal geleneği daha sonraki Türk devletlerinde de devam etmiştir.
Göktürk Sanatında Resim
Göktürklere ait resim örnekleri daha çok Güney Sibirya, Yakutistan ile Moğolistan bölgesinde bulunmuştur. Resimlerde konu olarak genellikle avlanma, dinî törenler, süvariler ve savaş sahneleri işlenmiştir. Moğolistan’da bulunan resimlerde süvarilerin ellerinde tuttukları mızrakların ucundaki bayrak ile püsküller, sadak ve yaylar ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Ayrıca Açına ve Balık Tepe bölgelerindeki Göktürk tapınaklarında duvar resimlerine rastlanmıştır.
Kaynak: Sanat Tarihi, MEB, 2018.